Nghỉ hè: Nghỉ ngơi như Thiên Chúa

Trình thuật đầu tiên về tạo dựng (Stk 1,1 - 2,4a) không phải là chuyên luận khoa học mô tả nguồn gốc vũ trụ mà là một huyền thoại, và như mọi huyền thoại khác, nó có mục đích giải thích những khía cạnh nền tảng nào đó về thế giới và thân phận con người. Và trình thuật này gán một vị trí quan trọng cho việc nghỉ ngơi. Khi xem xét đến trình thuật này cũng như mức độ mà Kinh Thánh nhấn mạnh đến nhu cầu phải giữ ngày nghỉ sabát, ta có thể rút ra được nhiều kết luận về điều có thể gọi là “sự nghỉ ngơi theo Kinh Thánh”.

Thiên Chúa nghỉ ngơi

Trình thuật tạo dựng đầu tiên (Stk 1, 1 – 2, 4a) kết thúc với bằng việc Chúa nghỉ ngơi vào ngày thứ bảy,[1] sau khi đã làm xong mọi công chuyện của mình (Stk 2, 2). Khẳng định này dường như khá lạc lõng trong thế giới đề cao hiệu năng mà chúng ta đang sống cũng như có thể đặt lại vấn đề toàn năng của Thiên Chúa. Tuy nhiên, ý tưởng này hoàn toàn bình thường ở vùng Cận Đông cổ xưa nơi mà sự nghỉ ngơi là một đặc quyền của các thánh thần. ta đặc biệt tìm thấy nó trong Enuma Elish, thiên đại sử thi của Babylon nói về cuộc tạo dựng, được soạn thảo giữa thế kỷ 14 đến thế kỷ 11 trước Công nguyên, và từ đó những người Do Thái bị lưu đày ở Babylon vào thế kỷ 6 trước Công nguyên đã cảm hứng để sáng tác ra huyền thoại tạo dựng của riêng mình.

Những người Do Thái bị lưu đày đã vay mượn nhiều tình tiết trong Enuma Elish, nhưng đã thay đổi chúng để xác quyết về Thiên Chúa của mình và tương quan của họ với Ngài. Chủ đề về sự nghỉ ngơi của Thiên Chúa là một trong những xác quyết ấy. Vì thế, trong Enuma Elish, ta thấy rằng những thế hệ thần thánh đầu tiên phàn nàn vì không thể nghỉ ngơi do loài thụ tạo của họ làm quấy động. Trái lại, trong trình thuật Kinh Thánh, Thiên Chúa nghỉ ngơi sau khi dựng nên sinh vật dưới biển, chim trời, muôn thú trên mặt đất và con người mà Ngài muốn thấy họ sinh sôi nảy nở. Tóm lại, Ngài nghỉ ngơi sau khi đã tạo dựng nên thế giới dường như rất náo động và như ý muốn.

Ta cũng thấy một sự khác biệt về lý do nghỉ ngơi của Thiên Chúa. Trong thiên đại sử thi Babylon, các thần thánh nghỉ ngơi sau khi đánh bại hay tiêu diệt quân thù trong khi Thiên Chúa trong Kinh Thánh nghỉ ngơi sau khi đã tạo dựng thế giới. Như vậy, Ngài nghỉ ngơi sau hành động tạo dựng chứ không phải hủy diệt. Trong hai trường hợp này có liên quan đến chiến thắng trên sự hỗn mang và thiếu trật tự, nhưng hành động của Thiên Chúa không có tính bạo lực và cạnh tranh. Ngài dừng mọi hoạt động sau khi đã tạo dựng một thế giới mà Ngài đánh giá là tốt đẹp (Stk 1, 4.10.12.18.21.25), thậm chí rất tốt đẹp (Stk 1, 31), chỉ bởi quyền năng của lời Ngài.

Cuối cùng, cũng lưu ý đến sự khác biệt đánh dấu thời khắc nghỉ ngơi của các thánh thần. Trong Enuma Elish, thần Ea và Marduk nghỉ ngơi trước hành động tạo dựng, trong khi trong Kinh Thánh, Thiên Chúa nghỉ ngơi sau khi tạo dựng thế giới. Rõ ràng thời gian nghỉ ngơi sau công việc dường như cao quý hơn. Nhưng còn hơn thế nữa, vì sự khác biệt này có nghĩa là Thiên Chúa nghỉ ngơi trước sự hiện diện của thụ tạo, trong khi các thần thánh   Babylon không có sự hiện diện của thụ tạo. Một lần nữa, điều này không chỉ tôn giá trị cho công cuộc tạo dựng trong nhãn quan Kinh Thánh mà còn đem lại ý nghĩa cho sự nghỉ ngơi của Thiên Chúa. Theo cái nhìn thần học, Thiên Chúa chắc chắn có thể nghỉ lúc nào Ngài muốn, nhưng sự tích cực của việc Thiên Chúa nghỉ ngơi sau hành động tạo dựng của mình trong trình thuật Kinh Thánh là cố gắng xác định Thiên Chúa trong tương quan với thụ tạo. Sự nghỉ ngơi của Thiên Chúa không có ý nghĩa trong chính mình, nhưng chỉ trong tương quan của Ngài với vũ trụ đã được tạo dựng.

Hai đặc ân lớn

Như chúng ta thấy ở trên, các thần thánh Babylon chuộng sự nghỉ ngơi. Chẳng mấy ngạc nhiên khi điều này là chính đáng để tránh cho họ khỏi phải làm việc và cho phép họ hưởng hạnh phúc như Marduk, vị thần thủ lĩnh đã tạo dựng con người. Trong nhãn quan của người Babylon, thế giới được tạo dựng là dành cho các thánh thần, và con người được sinh ra là để tránh cho thánh thần khỏi phải làm việc. Chúng ta có mặt trên thế giới này là để làm nô lệ. Động lực này rất khác trong Kinh thánh vì vũ trụ được tạo dựng là dành cho con người và con người được sinh ra là để điều hành thế giới này. Chúng ta hiện diện ở đây theo lý luận hợp tác (partenariat). Thiên Chúa đã dựng nên thế giới này, kỳ diệu và hoàn toàn trật tự, rồi giao cho con người chăm sóc. Đây là một đặc ân vĩ đại và một trách nhiệm cao quý nhất.

Nhưng Thiên Chúa không chỉ mời gọi nhân loại tham gia vào hành động tạo dựng của mình bằng cách trở thành người canh giữ và quản lý công cuộc tạo dựng, Ngài còn mời gọi con người tham gia vào sự nghỉ ngơi của Ngài bằng cách lập nên ngày nghỉ sabát, tiếng Hípri có nghĩa là “sự nghỉ ngơi”. Đây hoàn toàn là một ý không thể có trong tư tưởng của người Babylon, một đặc ân đề cao thân phận con người và ghi dấu vững chắc sự hợp tác của con người với Thiên Chúa. Hơn nữa, ngày sabát được trình bày như một giao ước vĩnh cửu trong Xh 31,16: “Con cái Israel sẽ giữ ngày sabát, nghĩa là nghỉ ngơi trong ngày đó, qua mọi thế hệ: đó là một giao ước vĩnh viễn”. Đây là một giao kèo còn thú vị hơn nữa nếu ta xét rằng con người, được tạo dựng vào ngày thứ sáu, đã bắt đầu công việc mới mẻ này … bằng một ngày nghỉ! Một công việc đáng mơ ước!

Lấy lại hơi thở

Ta chưa nhấn mạnh đủ tầm quan trọng của ngày sabát trong Kinh Thánh. Đây là ngày duy nhất được chúc phúc và thánh hóa trong trình thuật tạo dựng đầu tiên (Stk 2, 3: “Thiên Chúa ban phúc lành cho ngày thứ bảy và thánh hoá ngày đó, vì ngày đó Người đã nghỉ, ngưng làm mọi công việc sáng tạo của Người”), là giới răn dài nhất trong Mười điều răn (Xh 20, 8-11[2]) và là chỉ dẫn quan trọng nhất trong Luật tư tế (Xh 25-31). Quả thật, ta thấy sự quan trọng ấy ở đoạn cuối bộ luật dài này diễn tả chi tiết tất cả những điều phải làm[3] để xây dựng và phục vụ cung thánh, nhấn mạnh rõ rằng: “Cách riêng, các ngươi sẽ giữ các ngày sabát của Ta” (Xh 31, 13). Đây là một chuỗi sự kiện giống với trình thuật tạo dựng đầu tiên nơi mà trước hết Thiên Chúa làm việc (Xh 1, 7.16.25.26.31; 2, 2a) và sau đó nghỉ ngơi (Stk 2, 2b.3).

Tuy nhiên, hướng dẫn tuân giữ ngày sabát trong bộ Luật tư tế xác định một điều không thấy có trong trình thuật tạo dựng đầu tiên: “Con cái Israel sẽ giữ ngày sabát, nghĩa là nghỉ ngơi trong ngày đó, qua mọi thế hệ: đó là một giao ước vĩnh viễn. Đó là một dấu hiệu vĩnh viễn giữa Ta và con cái Israel; vì trong sáu ngày Đức Chúa đã dựng nên trời đất, nhưng ngày thứ bảy Người đã ngưng các việc và nghỉ xả hơi” (Xh 31, 16-17). Ta thấy cùng một động từ trong Xh 23, 12[4] nói về sự nghỉ ngơi sabát cần thiết cho các nô lệ và những người ngoại quốc. Động từ Hípri dùng trong hai câu này (naphash) có cùng gốc Hípri với từ nephesh, chỉ hơi thở mà Thiên Chúa thổi vào trong con người để ban sự sống (Stk 2, 7). Được sử dụng 756 lần trong Cựu Ước, từ này được dịch bằng nhiều cách: hơi thở, hơi thổi, sự sống, linh hồn, sinh vật, con người, ước muốn, sự ngon miệng, cảm xúc, đam mê. Tóm lại, nephesh là yếu tính của sự sống và là điều cho phép sự sống vươn lên.

Nhận xét này buộc chúng ta không thể nghi ngờ sự toàn năng của Thiên Chúa, vì cho rằng Ngài phải làm đầy lại yếu tính của sự sống. Đúng ra, nó khiến chúng ta suy nghĩ về cách thức hoạt động của Ngài. Sự toàn năng này không mở ra như một sức mạnh thường hằng, lúc nào cũng căng thẳng, nhưng như một nhịp đập nhịp nhàng luân chuyển giữa sự căng thẳng và nghỉ ngơi. Nó khiến chúng ta tránh xa quan niệm về một Thiên Chúa tĩnh và bất biến, đưa chúng ta đến gần với ý tưởng rằng Ngài năng động và luôn dịch chuyển. Hãy thêm rằng Thiên Chúa rất dứt khoát về vấn đề ngày sabát: con người cũng phải theo nhịp sóng của Ngài và bố trí một thời gian đều đặn để tách mình riêng ra, lấy lại yếu tính của sự sống.

Để nghỉ ngơi đúng theo Kinh Thánh

Cái nhìn thoáng về trình thuật tạo dựng đầu tiên và lệnh truyền phải giữ ngày sabát có thể soi sáng cho chúng ta về kiểu nghỉ ngơi của Kinh Thánh nói riêng để có thể hướng những kỳ nghỉ của chúng ta về đó.

Trước hết, sự nghỉ ngơi này không cần thiết là vấn đề phải tĩnh lặng. Theo hình ảnh của Thiên Chúa nghỉ ngơi trong sự hỗn độn của vũ trụ mà Ngài đã tạo dựng cơ bản là tốt đẹp, chúng ta được mời gọi sống thời gian lấy lại sức trong sự tràn trề sức sống của nó. Có ích gì khi phải cật lực cả năm để chi tiền cho một bể tắm hay chuyến đi đến biển nếu chỉ để truyền lệnh cho bọn trẻ không được làm ồn và giữ yên lặng? Đừng trở thành những người Babylon!

Chúng ta cũng nhận xét rằng Thiên Chúa nghỉ ngơi sau hành động tạo dựng, đánh giá chúng khá cao. Trong nhãn quan này, phải nhận rằng thật ích lợi khi có thời gian xét lại những gì mình đã hoàn thành trong suốt năm làm việc vừa mới chấm dứt. Trong bối cảnh công việc, cái nhìn của chúng ta thường hướng về tương lai, đến những mục tiêu phải đạt được và những kế hoạch phải vạch ra. Kỳ nghỉ phải là thời gian bù lại khi nhìn về phía sau, xem xét những gì mà chúng ta đã thực hiện trong năm qua và ý thức rằng chúng ta không làm việc uổng công.

Cuối cùng, ta cũng lưu ý rằng chính Thiên Chúa đã lấy lại hơi thở sau khi tạo dựng và truyền cho nhân loại làm như thế, cho chính mình (Xh 20, 8-11), cho thú vật (Xh 23, 12) và ngay cả cho đất đai (Lv 25, 1-7). Ta không thể đi theo trào lưu sản xuất tối đa 24 giờ trên 24 và 365 ngày mỗi năm. Trái tim con người không cho phép máu lưu thông đến toàn thân thể nếu nó thường xuyên trong tình trạng phải dồn nén; nó làm cho máu lưu thông là vì có sự luân phiên giữa ép lại và giãn ra. Phổi không thể bơm ôxy cho thân thể nếu nó không được hít vào thở ra. Chẳng phải chúng ta đã đến với thế giới bằng một loạt co thắt đó sao? Đối với các vận động viên, người ta cũng khẳng định rằng sẽ ích lợi hơn khi tập chạy từng quảng hơn là cứ chạy lúc nào cũng ở vận tốc cực đại. Ngay cả những nghiên cứu mới đây về vật lý thiên văn cũng khẳng định rằng trước khi có “vụ nổ lớn” (big bang) thì cũng có một “vụ co lớn” (big crunch), nghĩa là cả vũ trụ co lại thành một điểm cô đặc cực lớn, rằng chúng ta sẽ hướng đến một vụ co lớn mới và rằng vũ trụ đã hoạt động như thế từ thời vĩnh hằng, cô đặc và giãn nở luân phiên nhau.

Theo hình ảnh của trái tim, buồng phổi, của vũ trụ và của chính Thiên Chúa, cần phải có thời gian phục hồi hơi thở, không có nghĩa là không làm gì, nhưng đúng hơn là đi vào trong một hoạt động khác mà những kỳ nghỉ tạo nên một đối trọng với tất cả những gì cấu thành công việc quen thuộc của chúng ta. Có lẽ phải hoạch định những kỳ nghỉ nghịch lại với công việc của chúng ta chăng? Một người thường xuyên di chuyển vì công việc phải trải qua kỳ nghỉ của mình tại chỗ và không đi du hành. Người trí thức có lẽ phải lánh xa thư viện; vận động viên phải rời xa sàn tập; người quản lý rời xa những trách nhiệm; và nhạc sĩ ở trong thinh lặng?

Nhu cầu thay đổi giữa công việc và nghỉ ngơi có thể cho thấy một cuộc sống chỉ toàn là kỳ nghỉ không phải cuộc sống đáng mơ ước. Điều này có thể giải thích được sự trống rỗng của người nào đó đến tuổi về hưu. Có lẽ người hiểu được một ngày nghỉ tuyệt vời là người… của công việc!

Tác giả: Francis Daoust

Lm. Phaolô Nguyễn Minh Chính
Chuyển ngữ từ: Parabole, Juin 2019, vol. xxxv, no 2, tr. 6-8
 

[1] Bản văn Kinh Thánh chơi chữ trên sự trùng âm giữa hai từ trong tiếng Hípri: shabbat (nghỉ ngơi) và sheva‘ (bảy), trong tiếng Hipri, chữ “b” và chữ “v” cùng một mẫu tự.

[2] Ngươi hãy nhớ ngày sabát, mà coi đó là ngày thánh. Trong sáu ngày, ngươi sẽ lao động và làm mọi công việc của ngươi. Còn ngày thứ bảy là ngày sabát kính ĐỨC CHÚA, Thiên Chúa của ngươi. Ngày đó, ngươi không được làm công việc nào, cả ngươi cũng như con trai con gái, tôi tớ nam nữ, gia súc và ngoại kiều ở trong thành của ngươi. Vì trong sáu ngày, ĐỨC CHÚA đã dựng nên trời đất, biển khơi, và muôn loài trong đó, nhưng Người đã nghỉ ngày thứ bảy. Bởi vậy, ĐỨC CHÚA đã chúc phúc cho ngày sabát và coi đó là ngày thánh.

[3] Động từ ‘asah trong tiếng Hípri, nghĩa là “làm”, được lập lại không dưới 95 lần trong bảy chương này.

[4] Trong sáu ngày, ngươi sẽ làm công việc của ngươi; nhưng ngày thứ bảy, ngươi sẽ nghỉ, để bò lừa của ngươi được nghỉ ngơi, và để đứa con của nữ tỳ ngươi và người ngoại kiều lấy lại sức.